Irene Viparelli Althusser Η αναγκαιότητα της οντολογικής στροφής

Η αναγκαιότητα της οντολογικής στροφής

Irene Viparelli

Βασισμένο σε έναν προβληματισμό σχετικά με τα κείμενα του Althusser αφιερωμένα στην «κρίση του μαρξισμού», το παρόν άρθρο προτίθεται να δείξει ότι αυτά τα δοκίμια αντιπροσωπεύουν ένα είδος «άρθρωσης» μεταξύ των γραπτών της δεκαετίας του 1960 και του πρώτου εξαμήνου 70, και του υλισμού της αβεβαιότητας. Πράγματι, η βασική μας υπόθεση είναι ότι ο προβληματισμός σχετικά με τα όρια του μαρξισμού καθιστά εφικτή την επισήμανση, πέρα από την προφανή ασυνέχεια, μιας βαθύτερης συνοχής στην εξέλιξη της σκέψης του Althusser: η ανάγκη να ανακαλυφθεί εκ νέου η «επαναστατική δύναμη» της θεωρίας του Μαρξ αντιπροσωπεύει στην πραγματικότητα την πιο βαθιά ανάγκη να λειτουργήσει η «οντολογική στροφή» της δεκαετίας του 1980.

Τις περισσότερες φορές, ο [«τυχαίος υλισμός»] «υλισμός της αβεβαιότητας» έχει ερμηνευτεί ως μια έκφραση ριζικής θεωρητικής σχάσης στην ανάπτυξη της σκέψης του Althusser. Αυτή η υπόθεση φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τον ίδιο τον Althusser όταν έγραψε σε μια επιστολή του 1978 στο Merab:

«Όλα δεν ήταν μάταια σε αυτή την περιπέτεια, καθόλου άλλωστε, επειδή η λογική του παιχνιδιού των ισχυρισμών δεν είναι αυτή των ίδιων των ισχυρισμών. Αλλά το ερώτημα είναι να μάθουμε πώς να «διαχειριστούμε» αυτό το υποτιθέμενο ή πιθανό παρελθόν σε μια κατάσταση όπως αυτή που υφιστάμεθα. Η μόνη απάντηση που βρίσκω προς το παρόν είναι η σιωπή (...). Και, παρά τις διαφορές, καταλαβαίνω τη δική σας, η οποία έχει πολλούς άλλους λόγους. Όπως καταλαβαίνω τον πειρασμό και την πηγή μιας υποχώρησης σε «μεταφυσικά βάθη» που έχουν το πλεονέκτημα της καταπολέμησης της μοναξιάς. Σιωπή που μπορεί να είναι οριστική, γιατί όχι; Ή η οπισθοδρόμηση για να δημοσιεύσουμε μερικά μικρά πράγματα για τον Machiavelli, τον Gramsci και άλλους, ή κάποιες ατέλειες στη φιλοσοφία, παλιά ιδέα που [έλκω] ξαναπιάνω, όπως θα θυμάστε, αλλά ότι οφείλουμε, με τη βοήθεια της εμπειρίας, ειρήσθω εν παρόδω, να διορθώσουμε από την περιήγησή μας στους λειμώνες της ή στην επικούρεια παράδοση, ποιος ξέρει; Πολύ λίγο σε μια εποχή που κάποιος θα έπρεπε να είναι οπλισμένος με αρκετές συγκεκριμένες γνώσεις για να μιλήσει για πράγματα όπως το κράτος, η οικονομική κρίση, οι οργανώσεις, οι «σοσιαλιστικές» χώρες και ούτω καθεξής. Αυτή τη γνώση που δεν κατέχω παρ’ ότι θα έπρεπε, για «να ξεκινήσουμε από την αρχή», όπως ο Μαρξ το 1952, αλλά είναι πολύ αργά, λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία, την κόπωση, την κόπωση αλλά και τη μοναξιά» 1

1 Louis, Althusser, «Lettre a Merab», in Écrits philosophiques et politiques, t. I, Paris, Éditions (...)

2 Μου φαίνεται εδώ ότι η σιωπή του Αλτουσέρ εκφράζει μια αίσθηση κούρασης και αποκήρυξης ενώπιον της τεράστιας πρόκλησης για την επαναστατική σκέψη που ξεκίνησε στο παρόν: οι βαθιές ιστορικές μεταμορφώσεις που σημειώθηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο, παραποιώντας τις διαλεκτικές κατηγορίες του Μαρξ, ορίζουν επίσης το ηρωικό καθήκον για ένα ριζοσπαστικό επαναπροσδιορισμό της επαναστατικής θεωρίας΄ μια συνολική επανεξέταση της κριτικής του παρόντος. Ο φιλοσοφικός στοχασμός, οι «ατέλειες στη φιλοσοφία», η «Επικούρεια παράδοση», παρουσιάζονται ταυτόχρονα ως ένα είδος «εναλλακτικού προγράμματος» απέναντι στη σιωπή, ένας στοχασμός βασισμένος στην συνειδητοποίηση της οριστικής απόρριψης της επαναστατικής σκέψης.

3 Σε αυτό το άρθρο θα αναπτύξουμε μια εντελώς διαφορετική ερμηνευτική υπόθεση: ο υλισμός της αβεβαιότητας [τυχαίος υλισμός], μακριά από την έκφραση της αποκήρυξης του πολιτικού προβληματισμού, αντιπροσωπεύει μάλλον την προσπάθεια μιας ριζικής «οντολογικής» επαναθεμελίωσης της επαναστατικής θεωρίας, επεξεργασμένης με βάση τα θεμελιώδη συμπεράσματα του αλτουσεριανού στοχασμού που αναπτύχθηκε κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '70 γύρω από το ζήτημα της «κρίσης του μαρξισμού».

4 Ο Μάης του ’68, οι αντι-αποικιοκρατικοί αγώνες, η εμφάνιση νέων ανταγωνιστικών υποκειμενικοτήτων και η παράλληλη περιθωριοποίηση της παραδοσιακής εργατικής τάξης, αποτελούν την ιστορική βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η θεωρητική απαίτηση της ριζοσπαστικοποίησης της «ετεροδόξης στάσης», δηλαδή το πέρασμα από το πρόβλημα της «αποσταλινοποίησης του Μαρξ», που ήταν κεντρικό στη δεκαετία του '60, στο γενικότερο ζήτημα της «κρίσης του μαρξισμού». Βεβαίως, το πρόβλημα της «επανεύρεσης» της επαναστατικής δύναμης της θεωρίας του Μαρξ εμμένει, αλλά τώρα υπόκειται σε νέες και πιο σύνθετες συνθήκες: δεν είναι πλέον αρκετό να «αποσταλινοποιηθεί» η θεωρία του Μαρξ, απομακρύνοντας τον Μαρξ (και το Λένιν) από την κυρίαρχη ερμηνεία των επίσημων οργανώσεων του εργατικού κινήματος, αλλά πάνω απ 'όλα είναι απαραίτητο να αναλάβουμε μια νέα κριτική στάση, ικανή να αποκαλύψει τα θεωρητικά και πολιτικά όρια των μαρξιστικών και λενινιστικών κατηγοριών. Κατά συνέπεια, η κριτική κίνηση αναδιπλασιάζεται: είναι απαραίτητο να ξαναβρεθεί η αυθεντική έννοια της θεωρίας του Μαρξ ενάντια στον «επίσημο μαρξισμό» και να αποκαλυφθούν τα όριά του.

5 «Στα όριά του» είναι η έκφραση που χρησιμοποίησε ο Althusser για να διατυπώσει αυτή τη θεωρητική και πολιτική απαίτηση «αναδιπλασιασμού» των στιγμών της κριτικής. Τα όρια είναι, πρώτον, οι συνέπειες του «σταλινικού αποκλεισμού» της μαρξιστικής θεωρίας της δεκαετίας του 1930:

Ήταν κατά τη δεκαετία του '30 που ο μαρξισμός, ο οποίος ήταν ακόμη ζωντανός με τις ίδιες τις αντιφάσεις του, μπλοκαρίστηκε και αποστεώθηκε σε «θεωρητικούς» τύπους, σε μια κατεύθυνση και πολιτικές πρακτικές που επιβλήθηκαν στις εργατικές οργανώσεις από την ιστορική καθοδήγηση του σταλινισμού. 2

2 L. Althusser, «Enfin la crise du marxisme!», in Solitude de Machiavel, Paris, PUF, 1998, p. 273.

6 Σύμφωνα με τον Althusser, ο μαρξισμός ήταν, στη δεκαετία του 1920, μια «πρωτόλεια» θεωρία, ένα σύνολο ζητημάτων αδύνατο να συστηματοποιηθούν, τα οποία, λόγω της προβληματικής και αντιφατικής τους φύσης, ώθησαν τη θεωρητική εμβάθυνση. Ωστόσο, η «σταλινική συστηματοποίηση» διέκοψε απότομα αυτή την παραγωγική κίνηση της ανάπτυξης κατηγοριών, σπέρνοντας τους σπόρους της κρίσης.

Δεν μπορούμε να το κάνουμε απλά επικαλούμενοι τον ρόλο του Στάλιν (...). Σήμερα είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε αυτές τις δυσκολίες, αντιφάσεις και κενά, να τις αναγνωρίσουμε και να τις αναλάβουμε πλήρως και φανερά, τόσο για να τραβήξουμε τις συνέπειες στο έπακρο όσο και για να φωτίσουμε ορισμένες πτυχές της κρίσης που βιώνουμε και να μετρήσουμε την ιστορική ευκαιρία που μας προσφέρει αν γνωρίζουμε πώς να διορθώσουμε τα πράγματα. Επειδή ορισμένες από αυτές τις δυσκολίες αγγίζουν ακριβώς τα ζωτικά ζητήματα της τρέχουσας κρίσης. 3

3 στο ίδιο, σελ. 274 - 275.

7 Ο όρος «όρια» εκφράζει τόσο τον αντιφατικό όσο και τον ημιτελή χαρακτήρα μιας θεωρίας, η οποία έχοντας αφεθεί στην «εμβρυακή» της κατάσταση και  μπλοκαριστεί στην ανάπτυξή της, διαμορφώνεται τώρα ως ένα σύνολο μερικών, ανεπαρκών θεωρητικών στοιχείων, που χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία. Το αίτημα για εμβάθυνση της κριτικής στάσης γίνεται έτσι μια θεωρητική διαδικασία όχι μόνο ερμηνευτική, αλλά απολύτως δημιουργική, η οποία ανταποκρίνεται στην ανάγκη μιας ριζικής «αναδιαμόρφωσης» των θεμελιωδών μαρξιστικών κατηγοριών.

8 Σε αυτό το άρθρο θα εξετάσουμε τις σκέψεις του Althusser γύρω από τα «όρια» της θεωρίας του Μαρξ και την προσπάθειά του να «δημιουργική αναδιατύπωση» των θεμελιωδών κατηγοριών, επιδιώκοντας έτσι να δείξει ότι η απαίτηση για αποκατάσταση της «επαναστατικής δύναμης» της θεωρίας του Μαρξ αντιπροσωπεύει την πιο ενδόμυχη ανάγκη της «οντολογικής στροφής» που επιτεύχθηκε στα γραπτά της δεκαετίας του '80.

Μεθοδολογικά όρια

Το πρώτο όριο της θεωρίας του Μαρξ - ένα όριο θεμελιώδες, ως θεωρητικός πυρήνας με τον οποίον τελικά συνδέονται σε τελευταία ανάλυση όλα τα άλλα όρια - είναι, κατά τον Althusser, εγγενώς μεθοδολογικό. Η επιλογή του Μαρξ να διαρθρώσει την κριτική του στην πολιτική οικονομία με μια διάταξη έκθεσης που εκκινώντας από τις πιο απλές και αφηρημένες κατηγορίες και ακολουθώντας μια κίνηση συνθετοποίησης και συγκεκριμενοποίησης φτάνουν τελικά στο πολύπλοκο συγκεκριμένο ως μια «σύνθεση πολλαπλών προσδιορισμών, φθάνοντας έτσι στην ενότητα της διαφορετικότητας», 4, ανταποκρίνονται σε δύο θεμελιώδεις, κατά τον Althusser, απαιτήσεις. Η πρώτη από αυτές είναι εγγενώς «πολεμική»: ο Μαρξ πρέπει να καθιερώσει «μια ιεράρχηση, με την ισχυρή έννοια, που βασίζεται στην απόδειξη του αφετηριακού σημείου του» 5 και που του επιτρέπει να αντιτάξει την αλήθεια της θεωρητικής του οπτικής. στα «αποδεικτικά στοιχεία τα οποία διαρρηγνύει» 6. Ένας αγώνας των προϋποθέσεων που καταγγέλλοντας τις μυστηριακές και μυστηκοποιητικές «ψευδείς αποδείξεις» της κλασικής πολιτικής οικονομίας, καθιερώνει ένα αποδεικτικό υπόβαθρο της επαναστατικής θεωρίας. Η δεύτερη απαίτηση, κατά κύριο λόγο φιλοσοφική, προέρχεται από μια «συγκεκριμένη αντίληψη της επιστήμης» 7, ιδεαλιστική και χεγκελιανή, σύμφωνα με την οποία οποιαδήποτε διαδικασία σκέψης, για να ικανοποιήσει τα κριτήρια της επιστημονικής αλήθειας, πρέπει να υπακούει σε ορισμένες τυπικές συνθήκες:

Στην πραγματικότητα, η Λογική του Χέγκελ και όλη η «διαλεκτική» αφαίρεση της Φύσης και του Πνεύματος, υποδεικνύει ότι πρέπει να «αρχίσουμε», αλλά στη φιλοσοφία και όχι στις «επιστήμες», από την καθαρή αφαίρεση, η οποία είναι ταυτόχρονα στο Χέγκελ, όχι καθορισμένη αφαίρεση (...) αλλά απροσδιόριστη αφαίρεση. Με την επιφύλαξη αυτής της κρίσιμης διαφοράς, μπορεί να υποστηριχθεί ότι και στο Hegel, η ιδέα της επιστήμης (...) επιβάλλει να αρχίζουμε με την αφαίρεση, και ότι η διαδικασία σκέψης πηγαίνει από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, από το πιο αφηρημένο στο πιο συγκεκριμένο. και ότι η ίδια ιδέα επιβάλλει να αναλύουμε κάθε περιεχόμενο (το Είναι, το Μηδέν, το γίγνεσθαι κλπ.) για να ανακαλύψουμε τη γέννηση του επόμενου 8.

10 Η λογική σειρά της έκθεσης της μαρξιστικής κριτικής της πολιτικής οικονομίας, που απέχει πολύ από την έκφραση της ιδιαιτερότητας της υλιστικής διαλεκτικής, όπως επιθυμούσε η κυρίαρχη μαρξιστική παράδοση (και όπως ο ίδιος ο Althusser θεωρούσε στα κείμενα των ετών 60), αντίθετα, αντιπροσωπεύει ένα «υπόλειμμα του ιδεαλισμού», τον δείκτη των ορίων μιας σκέψης που «παρά την επιθυμία της ρήξης» 9, δεν γνώριζε ή δεν μπορούσε να απαλλαγεί οριστικά από «κυρίαρχες ιδέες της ίδιας της εποχής της» 10.

4 Karl Marx, Introduction à la critique de l’économie politique, Édition Mathieu Garrigues, L' Altipia (...)

5 L. Althusser, «Avant-propos du livre de G. Duménil, Le concept de loi économique dans Le Capital» (...)

6 στο ίδιο, σελ. 263.

7 L. Althusser, «Le marxisme aujourd’hui», in Solitude de Machiavel, Paris, PUF, 1998, p. 301.

8 L. Althusser, «Marx dans ses limites», in Écrits philosophiques et politiques, Vol. I, Éditions S (...)

9 στο ίδιο, σελ. 408.

10 στο ίδιο

11 Οι επικίνδυνες συνέπειες ενός τέτοιου «ιδεαλιστικού υπολείμματος» εκδηλώνονται, σύμφωνα με τον Althusser, ήδη στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, όπου ο Μαρξ αναπτύσσει τη θεωρία της υπεραξίας με βάση τη μόνη προϋπόθεση της θεωρίας της αξίας, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για οικονομιστικές και ιδεαλιστικές ερμηνείες της θεωρίας της εκμετάλλευσης:

Για να επιμείνουμε σε αυτό, δηλαδή να πιστεύουμε ότι ο Μαρξ δεν έχει στο μυαλό του τίποτε άλλο από αυτό που γράφει εδώ, διακινδυνεύουμε να πάρουμε την παρουσίαση (εδώ αναγκαστικά υπολογιστική) της υπεραξίας για μια πλήρη θεωρία της εκμετάλλευσης. Για να το πούμε καθαρά, υπάρχει ο κίνδυνος να αναχθεί η εκμετάλλευση στον απλό υπολογισμό της υπεραξίας.  11

11 L. Althusser, «Avant-propos du livre de G. Duménil, Le concept de loi économique dans Le Capital»

12 Είναι προφανές ότι ο Μαρξ, επαναστάτης και κομμουνιστής, επιδιώκει έναν διαφορετικό στόχο, δηλαδή έχει πλήρη συνείδηση ότι η θεωρία της εκμετάλλευσης, μακράν από του να αναχθεί στη διαφορά μεταξύ της παραγόμενης αξίας και του μισθού, υπόκειται σε πολλές ετερογενείς συνθήκες, ταυτόχρονα οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές. Αλλά πώς να προκαλέσουμε την εμφάνιση αυτού του «άλλου» που ο Μαρξ επιδιώκει; Πώς να ξεπεραστεί το «ιδεαλιστικό όριο» και, μαζί του, οι κίνδυνοι των οικονομιστικών ερμηνειών;

13 Σύμφωνα με τον Althusser, η ανάγνωση του Κεφαλαίου από μια κριτική οπτική γωνία σημαίνει την αποδόμηση της απατηλής γραμμικότητάς του, της πλασματικής συνοχής του, αποκαλύπτοντας τα κενά, τα σημεία ανισορροπίας, τις αντιφατικές στιγμές όπου η βούλησή του για ρήξη με τον ιδεαλισμό επιτυγχάνει τη διαμόρφωση μιας ριζικά και εξαιρετικά υλιστικής μεθοδολογίας. Αυτοί οι «θεωρητικοί τόποι» της ρήξης της ιδεαλιστικής τάξης είναι ουσιαστικά δύο:

Στα κεφάλαια του έργου του, όπου απουσιάζει η λογική διάταξη έκθεσης, αλλά επίσης και κυρίως με την ευκαιρία εννοιολογικών εγχύσεων στο θεωρητικό χώρο που κατέκτησε με την ανάλυση, ο Μαρξ ήρθε πραγματικά σε ρήξη με τη χεγκελιανή ιδέα της Επιστήμης, και επομένως της μεθόδου, δηλαδή της διαλεκτικής 12

Η ερμηνευτική υπόθεση των «εννοιολογικών εγχύσεων» αποτελεί την κεντρική θέση του βιβλίου του Dumenil, Η έννοια του οικονομικού νόμου στο κεφάλαιο (Le concept de loi économique dans Le Capital): η ανάπτυξη των μαρξικών κατηγοριών από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, μακριά από την έκφραση μιας διαλεκτικής διαδικασίας. δείχνει αντίθετα την προοδευτική διεύρυνση του θεωρητικού πεδίου μέσω της συνεχούς προσθήκης και του συνδυασμού νέων εννοιών. Μια μέθοδος, σε τελική ανάλυση, υλιστική που αποκαλύπτει έναν Μαρξ, «ευχαριστώ τον Θεό, όσο το δυνατόν λιγότερο Χεγκελιανό» 13.

12 L., Althusser, «Marx dans ses limites», op. cit., p. 407.

13 στο ίδιο, σελ. 405.

15 Αυτές οι «εννοιολογικές εγχύσεις», εμπεριέχουν, σύμφωνα με τον Althusser, μια διπλή κρίσιμη λειτουργία: πρώτον, επιτρέπουν την εξατομίκευση τόσο των «ορίων» του θεωρητικού πεδίου που ορίζονται από αφηρημένες έννοιες όσο και μια «μη αναγώγιμη εξωτερικότητα» στα ίδια αυτά όρια. Δεύτερον, επιβάλλουν την μετατόπιση της ανάλυσης προς ένα νέο, συγκεκριμένο και ιστορικό πεδίο, που ορίζεται από αυτή τη «μη αναγώγιμη εξωτερικότητα».

16. Τα «ιστορικά» κεφάλαια του Κεφαλαίου, που φέρουν, «έξω από την λογική αλληλουχία της έκθεσης», την εργάσιμη ημέρα, τη βιοτεχνία (manufacture) και τη μεγάλη βιομηχανία, την πρωταρχική συσσώρευση κ.λπ., αποτελούν το θεμελιώδες αποτέλεσμα αυτής της μετατόπισης της ανάλυσης: μια πραγματική «δευτερεύουσα λογική αλληλουχία έκθεσης» που παράγεται από την ξαφνική διακοπή της κατηγορικής ανάπτυξης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο και από την άμεση επιβεβαίωση της περίπλοκης συγκεκριμενοποίησης της ιστορίας.

17 Ως εκ τούτου, το κεφάλαιο, όπως μας το παρουσιάζει ο Althusser, είναι ένα «πεδίο μάχης» μεταξύ του ιδεαλισμού και του υλισμού, μεταξύ δύο αντίθετων μεθοδολογιών που ανταγωνίζονται για την επικράτησή τους. Επομένως, η υπέρβαση των ορίων του σημαίνει την αποδόμηση της «μεγάλης τάξης της έκθεσης», τη διάλυση των ιδεαλιστικών της στοιχείων και την απαλλαγή της θεωρίας του Μαρξ από το «μυστικιστικό κέλυφος» του: «Για να αναγνωρίσιυμε, να ανασυγκροτήσουμε και να απελευθερώσουμε τις δυνάμεις μιας σκέψης, η οποία  υποδηλώνεται, αλλά ξεπερνά την τυπική ενότητα την οποία έπρεπε να δώσει ο ίδιος, για να υπάρχει, εδώ και περισσότερο από εκατό χρόνια, ως «θεωρία» 14.

14 L. Althusser, «Avant-propos du livre de G. Duménil, Le concept de loi économique dans Le Capital» (...)

Διάλυση της τοπολογίας

18 Η κριτική ανάγνωση του Κεφαλαίου καθιστά δυνατή την κατανόηση, στα κενά μεταξύ των δύο διαφορετικών μεθόδων έκθεσης, στο προβληματικό συνδυασμό τους, των προϋποθέσεων μιας υλιστικής κριτικής της πολιτικής οικονομίας. Παρ 'όλα αυτά, ο Althusser προειδοποιεί:

Δεν εννοούμε προφανώς, βάσει αυτών των απλών κριτικών παρατηρήσεων, που αντισταθμίζουν τις θέσεις του Duménil, να υποδηλώσουμε ότι πρέπει να δοθεί στο Κεφάλαιο μια άλλη «μέθοδο έκθεσης», η οποία θα είναι δική του. 15

15 στο ίδιο, σελ. 263.

19 Ως πιστός μαθητής του Spinoza, ο Althusser αντιτάσσεται δραστικά στην υπόθεση μιας Νέας Αφήγησης (Neue Darstellung), ορίζοντας διαφορετικούς τυπικούς κανόνες: κάθε θεωρία της γνώσης, ως a priori κανονικοποίηση της θεωρητικής ανάπτυξης, θα συνεπαγόταν αναγκαστικά τη βίαιη επιβολή μιας τάξης που υπερβαίνει τη συγκεκριμένη λογική του αντικειμένου της ανάλυσης και, συνεπώς, μια υποτροπή στον ιδεαλισμό.

20 Ως εκ τούτου, τίθεται το εξής ερώτημα: πώς να καθορίσουμε τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά μιας πραγματικά και απολύτως υλιστικής μεθοδολογίας; Πώς να διασφαλίσουμε την ανάπτυξη της γνώσης ενάντια στον κίνδυνο μιας πιθανής ιδεαλιστικής υποτροπής; Πώς να προχωρήσουμε από την εξατομίκευση του «μεθοδολογικού ορίου» στην παραγωγική εξέλιξη της θεωρίας;

21 Σύμφωνα με τον Althusser, η λύση μπορεί να βρεθεί στο ίδιο το έργο του Μαρξ, σε μερικά αποσπάσματα που «προτείνουν έναν ή άλλους τρόπους να  «παίρνουμε» τα πράγματα, έτσι ώστε να ξαναρχίσει η ανάλυση: η ιδέα ότι θα μπορούσε να είναι καρποφόρο να εκκινούμε όχι «από το απλό», αλλά από μια ορισμένη πολυπλοκότητα - μια ιδέα που δεν μπορεί να αποτύχει να επηρεάσει ως συνέπεια την ιδέα από την οποία εξαρτάται, την ιδέα της έναρξης και την έννοια που ενσαρκώνει την ομοιογένεια του απλού: την αξία»

16 στο ίδιο

22 Η βασική αρχή μιας υλιστικής μεθοδολογίας είναι η ριζική και οριστική διάλυση του προβλήματος της προέλευσης και η άμεση παραδοχή μιας «ορισμένης πολυπλοκότητας» ως βάσης της ανάλυσης. Πρόκειται για μια επιστημολογική στρατηγική που προφανώς πάσχει από απροσδιοριστία,  δεδομένης της αδυναμίας της να διευκρινίσει τι σημαίνει «μια ορισμένη πολυπλοκότητα»: πώς να καθορίσουμε την αξία που πρέπει να αποδοθεί στην κατηγορία «ορισμένη»; Πώς μπορεί να καθοριστεί το επίπεδο πολυπλοκότητας έτσι ώστε η ανάλυση να είναι παραγωγική, καρποφόρα;

23 Ο Αλτουσέρ δείχνει την πιθανή θεωρητική λύση του προβλήματος με ένα πρακτικό παράδειγμα: μια υλιστική θεωρία της εκμετάλλευσης. Ο θεωρητικός και πολιτικός κίνδυνος (εγγενής στη θεωρία της υπεραξίας) της αναγωγής της θεωρίας της εκμετάλλευσης στην απλή «λογιστική διάστασή» της μπορεί να ξεπεραστεί μόνο με τη μετατόπιση της ανάλυσης σε έναν νέο τομέα, ο οποίος δεν θα λάβει υπόψη μόνο τις αφηρημένες συνθήκες (θεωρία της αξίας), αλλά και τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις της εκμετάλλευσης: «Τις συνθήκες εργασίας (πρώτος εξωτερικός παράγοντας) (...) τις συνθήκες αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού (δεύτερος εξωτερικός παράγοντας) (...) τον ταξικό αγώνα (τρίτος και τελευταίος εξωτερικός παράγοντας)» 17.

17 στο ίδιο, σελ. 262.

24 Ο στόχος της επιλογής του Althusser να ξεκινήσει η ανάλυση με μια «ορισμένη πολυπλοκότητα» αποδεικνύεται αμέσως ως μια προσπάθεια να ξεδιπλωθεί η μέθοδος της θεωρητικής αντίδρασης μεταξύ του «άμεσου συγκεκριμένου» ως μιας «χαοτικής αναπαράστασης ενός όλου». 18, και της «απλής αφαίρεσης), ως επιστημολογικής αρχής. Αφενός, δεδομένου ότι «μια ορισμένη πολυπλοκότητα» διαφέρει ουσιαστικά από την «πολυπλοκότητα, έτσι απλά», η προϋπόθεση της ανάλυσης παραμένει η αφαίρεση. από την άλλη, αυτή η διαδικασία, επειδή λαμβάνει υπόψη το σύνολο των «αποτελεσματικών» συνθηκών ενός φαινομένου, όχι μόνο οικονομικού (συνθηκών εργασίας), αλλά και πολιτικού (ταξικών αγώνων) και ιδεολογικού (όρων αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού), δημιουργεί μια «σύνθετη αφαίρεση», η οποία αναπαράγει τις πολλαπλές ιστορικές συνθήκες ενός συγκεκριμένου φαινομένου στο θεωρητικό επίπεδο.

18 K. Marx, Introduction à la critique de l’ économie politique, op. cit., p. 66.

25 Το θεμελιώδες αποτέλεσμα αυτής της «μεθοδολογικής επανάστασης» φαίνεται να είναι η πλήρης διάλυση του μαρξιστικής «τοπολογίας». Η στρουκτουραλιστική ερμηνεία του Μαρξ στα διάσημα κείμενα της δεκαετίας του 1960, συνδέοντας την «κυριαρχία σε τελυταία ανάλυση» με μια «δομική αιτιότητα» που δίνεται στην ιστορία μόνο με τη μορφή «απουσίας», δηλαδή μόνο μέσω δυναμικών «υπερπροσδιορισμών» που διαλύουν οποιαδήποτε αυτονομία της οικονομίας, η παρούσα επανάγνωση ερμηνεύει επομένως την υπεροχή της δομής ως αλήθεια ορατή μόνο στο επίπεδο της επιστημονικής ανάλυσης. Η πιθανότητα να αρχίσουμε με μια «ορισμένη πολυπλοκότητα», να υποθέσουμε ότι η πολλαπλότητα των ετερογενών προϋποθέσεων ενός φαινομένου ως σημείου εκκίνησης της ανάλυσης, εξισώνοντας στο θεωρητικό πεδίο τις οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες παραγωγής, θα αφαιρούσε από το οικονομικό την «υπεροχή» του, διαλύοντας εντελώς και την κατηγορία της «κυριαρχίας» και κατά συνέπεια την «τοπολογική» εικόνα της κοινωνίας. Ο στοχασμός σχετικά με τα μεθοδολογικά «όρια» του Μαρξ φαίνεται να ωθεί έτσι την ανάλυση του Althusser προς την οριστική διάλυση του ζεύγους [διωνύμου] δομής – υπερδομής (αλλιώς, βάσης – εποικοδομήματος) και προς την αναπαράσταση της καπιταλιστικής κοινωνίας ως μια «σύνθετης πραγματικότητας», δομημένης σε μια πληθώρα ετερογενών συνθηκών: οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών 19.

19 Η «μεθοδολογική επανάσταση» ξεπερνά οριστικά την συμπτωματική προσέγγιση, αφού μετακινεί την ανάλυση του ερμηνευτικού σχεδίου προς το δημιουργικό σχέδιο: «Είναι οι αντιφάσεις και οι απαιτήσεις αυτής της κρίσης, εν ολίγοις, η «τάση» της, που μας κάνει να δούμε τι λείπει από τον Μαρξ, διότι τώρα έχουμε μια ζωτική ανάγκη: να βλέπουμε καθαρά τον ιμπεριαλισμό, το κράτος, την ιδεολογία, το κόμμα και την πολιτική» (L. Althusser, «Ο μαρξισμός σήμερα», op cit, στις 308. Υπογραμμίζουμε). Το αόρατο και η απουσία δεν δείχνουν πλέον ένα λανθάνον στοιχείο, αλλά γίνονται το σύμβολο του «εκείνου που λείπει απολύτως», ενός αόρατου - απόντος που αποκαλύπτει τα πεδία στα οποία η θεωρητική διαδικασία πρέπει να γίνει απολύτως καινοτόμος.

Αναδιατύπωση της τοπολογίας

26 Η υπόθεση της οριστικής διάλυσης της τοπολογίας φαίνεται να αντικρούεται από τον ίδιο τον Althusser, ο οποίος, στα τέλη της δεκαετίας του 70, όχι μόνο συνεχίζει να σκέφτεται τη σχέση δομής - υπερδομής, αλλά πιστός στην οπτική που έχει ήδη διαμορφώσει στην «Ιδεολογία και ιδεολογικοί μηχανισμού του κράτους», αναγνωρίζει στη μαρξιστική αντίληψη της υπερδομής ένα άλλο θεμελιώδες όριο στον Μαρξ. Η μαρξική αναπαράσταση του πολιτικού και του ιδεολογικού αποκαλύπτει στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Althusser, δύο τόπους [topoi], η ανικανότητα της οποίας να διαρρήξει οριστικά τα ιδεαλιστικά αξιώματα εμποδίζει τη θεωρητική ανάπτυξη. Στην πραγματικότητα, η αντίφαση είναι εμφανής μόνο αφού, όπως προσπαθούμε να δείξουμε σε αυτή την παράγραφο, η διάλυση του μαρξικού ζεύγους δομής - υπερδομής σε μεθοδολογικό επίπεδο συνεπάγεται μια αναδιατύπωση της τοπολογίας ικανής να ξεπεράσει τα όρια της μαρξιστικής αντίληψης της πολιτικής και της ιδεολογίας.

27 Ο Αλτουσέρ, σε σχέση με το «πολιτικό» όριο του Μαρξ, δηλώνει ότι «παρέλυσε από την αστική αντίληψη του κράτους, της πολιτικής, κλπ., στο βαθμό να την αναπαράγει μόνο σε αρνητική μορφή (κριτική του νομικού τους χαρακτήρα)» 20, αποδεχόμενος έτσι, κατά άκριτο τρόπο, τις βασικές προϋποθέσεις της νομικής αστικής ιδεολογίας: τον διαχωρισμό μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και του κράτους αφενός, και την ταύτιση του κράτους με την πολιτική, αφετέρου.

Ακριβώς όπως ο Μαρξ συνειδητά παρουσίασε το Κεφάλαιο ως «κριτική της πολιτικής οικονομίας», πρέπει να φθάσουμε στο στόχο που δεν μπόρεσε να επιτύχει: μια «κριτική της πολιτικής», όπως επιβάλλεται από την ιδεολογική αντίληψη και την πρακτική της αστικής πολιτικής 21.

20 L. Althusser, «Le marxisme comme théorie «finie»», in Solitude de Machiavel, op. cit., p. 286..

21 στο ίδιο, σελ. 287.

28 Ο Althusser αναπτύσσει αυτή την «κριτική της πολιτικής» - ως προϋπόθεση μιας ριζικά «υλιστικής» αντίληψης της πολιτικής - επανεξετάζοντας κριτικά τις βασικές θέσεις του Μαρξ και του Λένιν γύρω από το Κράτος. Πρώτον, αυτό του απαραίτητου διαχωρισμού του κράτους:

Διαχωρισμένου από τι; Το όλο ερώτημα βρίσκεται εκεί. «Διαχωρισμένου από την κοινωνία»; (...) Πιστεύω ότι πρέπει να γίνει κατανοητό ότι, για τον Μαρξ και τον Λένιν, αν το κράτος είναι «διαχωρισμένο», είναι με την ισχυρή έννοια του «διαχωρισμού από την ταξική πάλη». (...) Αν λέω ότι το Κράτος είναι διαχωρισμένο από την ταξική πάλη (η οποία εκτυλίσσεται στην παραγωγή - εκμετάλλευση, στους πολιτικούς μηχανισμούς και στους ιδεολογικούς μηχανισμούς) επειδή είναι κατασκευασμένο για το σκοπό αυτό, φτιαγμένο να  είναι διαχωρισμένο απ’ αυτή, είναι απαραίτητο να έχει αυτό το «διαχωρισμό», για να μπορέσει να παρεμβαίνει στην ταξική πάλη και «παντού», όχι μόνο απέναντι στον αγώνα της εργατικής τάξης, για να διατηρήσει το σύστημα εκμετάλλευσης και τη γενική καταπίεση της αστικής τάξης πάνω στις εκμεταλλευόμενες τάξεις, αλλά και, ενδεχομένως, στην ταξική πάλη εντός της άρχουσας τάξης, ενάντια στη διαίρεση της άρχουσας τάξης που μπορεί να είναι γι 'αυτήν, αν ο αγώνας της εργατικής και λαϊκής τάξης είναι ισχυρός, σοβαρός κίνδυνος 22.

29 Σύμφωνα με τον Althusser, ο ορισμός του Κράτους ως πραγματικότητας διαχωρισμένης από την ταξική πάλη, επιτρέπει ταυτοχρόνως να  διαυγάσουμε τις θέσεις του Μαρξ και του Λένιν σχετικά με τον «διαχωρισμό» δίνοντάς του ένα μη ιδεολογικό νόημα. και να αποσαφηνίσει έναν άλλο ορισμό, επίσης σκοτεινό: αυτό του κράτους ως «όργανο» της άρχουσας τάξης. Μόνο ως  πραγματικότητα διαχωρισμένη από την ταξική πάλη το κράτος μπορεί να επιτελέσει το έργο της προστασίας των συμφερόντων της άρχουσας τάξης τοποθετώντας το πάνω από την ταξική πάλη και τις εσωτερικές αντιθέσεις στο εσωτερικό της κυρίαρχης τάξης.

30 Ωστόσο, αυτή η θέση του «διαχωρισμού», μακριά από την εξάντληση του προβλήματος του Κράτους, αποτυγχάνει να προσδιορίσει την ειδική δυναμική με την οποία το Κράτος, ως ξεχωριστή οντότητα, παρεμβαίνει στην ταξική πάλη. Ο Αλτουσέρ στη συνέχεια λαμβάνει υπόψη έναν τρίτο ορισμό, τον οποίο διατύπωσε ο Λένιν στη διάλεξη του Σβερντλόβσκ για το Κράτος το 1919: «Το κράτος είναι μια ειδική μηχανή», προσπαθώντας να περιγράψει το νόημά της μέσω της φιλολογικής ανάλυσης. Η υπόθεση του Althusser είναι ότι η επιλογή του όρου «μηχανή» προέρχεται από την κυρίαρχη έννοια του όρου τον δέκατο ένατο αιώνα:

Σύμφωνα με την ανακάλυψη της ατμομηχανής, της ηλεκτρομαγνητικής μηχανής κ.λπ., δηλαδή υπό την έννοια μιας τεχνητής συσκευής, που περιλαμβάνει έναν κινητήρα που οδηγείται από μια ενέργεια Ι, στη συνέχεια ένα σύστημα μετάδοσης, για τη μετατροπή μιας καθορισμένης ενέργειας (Α) σε άλλη καθορισμένη ενέργεια (Β) 23.

23 Ibid., p. 475-476.

31 Το κράτος, λοιπόν, είναι μια «μηχανή» επειδή το συγκεκριμένο καθήκον του είναι να μετασχηματίσει την ενέργεια. Σε σχέση με την ενέργεια Β, δηλαδή την ενέργεια που προκύπτει από τον μετασχηματισμό, η κατάσταση ορίζεται ως «μηχανή ισχύος»:

Το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς του συνίσταται στην παραγωγή νόμιμης εξουσίας, δηλαδή σε νόμους, διατάγματα και αποφάσεις: το άλλο μέρος της δραστηριότητάς του συνίσταται στον έλεγχο της εφαρμογής από τους ίδιους τους κρατικούς υπαλλήλους, που υποβάλλονται για λογαριασμό τους για τον έλεγχο από τους φορείς εποπτείας 24.

24 στο ίδιο, σελ. 478.

32 Όσον αφορά την κινητήρια δύναμη ή την ενέργεια Α, το Κράτος ορίζεται μάλλον σαν μηχανή δύναμης ή μηχανή βίας: η ενέργεια που επιτρέπει στο Κράτος να λειτουργήσει είναι ακριβώς η «δύναμη ή η βία της πάλης των τάξεων, η Δύναμη ή η Βία που «δεν έχει ακόμη» μετατραπεί σε Εξουσία, η οποία δεν έχει μετασχηματιστεί σε νόμους και σε δίκαιο» 25. Στην πραγματικότητα, λέει ο Althusser, δεν πρόκειται για αυτή, καθεαυτή τη δύναμη και τη βία της ταξικής πάλης, αλλά μόνο την υπερβολή της δύναμης μιας τάξης έναντι της άλλης, της «διαφοράς της συγκρουσιακής δύναμης» μεταξύ των τάξεων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μόνο η δύναμη της κυρίαρχης τάξης εκπροσωπείται στο κράτος.

25 στο ίδιο, σελ. 480.

33 Ο απώτερος στόχος αυτής της διαδικασίας μετασχηματισμού της βίας σε εξουσία είναι, σύμφωνα με τον Althusser, η καταστολή της καταγωγικής βίας, του ανταγωνιστικού πυρήνα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

Όπως ο Μαρξ μπόρεσε να πει ότι «στο κοστούμι ο ράφτης έχει εξαφανιστεί» (αυτός και όλη η ενέργεια που έχει ξοδέψει στην κοπή και το ράψιμο), στο κράτος όλος ο πίσω κόσμος της αντιπαράθεσης δυνάμεων και βίας, η χειρότερη βία της ταξικής πάλης έχει εξαφανιστεί προς όφελος του μόνου και μοναδικού τους αποτελέσματος: τη δύναμη της άρχουσας τάξης, η οποία δεν παρουσιάζεται ούτε στον εαυτό της όπως είναι: υπερβολή της δικής της δύναμης στη δύναμη των κυριαρχούμενων τάξεων, αλλά ακριβώς ως Δύναμη αυτή, καθαυτή. Και είναι αυτή η Δύναμη ή η Βία, η οποία στη συνέχεια μετατρέπεται σε ισχύ από την κρατική μηχανή. 26

26 στο ίδιο, σελ. 480 - 481.

34 Δεν είναι παρά μόνο χάρη σε αυτή τη δύναμη της μυστικοποίησης, σε αυτή τη διαδικασία κατάπνιξης του ανταγωνισμού, που το κράτος καταφέρνει να εκπληρώσει το ιστορικό του καθήκον: να εξασφαλίσει και να αναπαραγάγει τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και την αναπαραγωγή αυτού του ίδιου ως «οργάνου» της άρχουσας τάξης. Έτσι ο Althusser φτάνει σε έναν νέο ορισμό του κράτους:

Είναι ο «κύκλος της αναπαραγωγής του κράτους μέσα από τις λειτουργίες του ως εργαλείο στην υπηρεσία της αναπαραγωγής των συνθηκών παραγωγής, επομένως της εκμετάλλευσης και ως εκ τούτου των συνθηκών ύπαρξης της κυριαρχίας της εκμεταλλευτικής τάξης» που αποτελεί καθαυτός τη μεγάλη αντικειμενική μυστικοποίηση 27.

27 στο ίδιο, σελ. 499.

35 Το κράτος είναι μια «αντικειμενική μυστικοποίηση», μια πραγματική ιδεολογική μηχανή της οποίας ο κύριος σκοπός είναι να παράγει, διαγράφοντας όλα τα ίχνη της συστατικής βίας της, την ψευδαίσθηση μιας ειρηνικής και συναινετικής κοινωνίας. Ως εκ τούτου, το κράτος, αντί να είναι «ο τόπος της πολιτικής», είναι μάλλον ο τόπος της «μυστικοποίησης της πολιτικής». η πραγματικότητα μιας «εκπληκτικής λειτουργίας ακύρωσης, αμνησίας και καταστολής της πολιτικής» 28.

28 στο ίδιο, σελ. 481 - 482.

36 Μια πραγματικά υλιστική θεωρία της πολιτικής επομένως, η οποία θα εγκαταλείψει οριστικά τα διώνυμα της νομικιστικής αστικής ιδεολογίας του δικαίου, ορίζεται από τον ριζικό διαχωρισμό μεταξύ της πολιτικής και του κράτους:

Δεν τίθεται θέμα ούτε «διεύρυνσης» [του πεδίου] της υφιστάμενης πολιτικής, αλλά της γνώσης πώς να ακούμε την πολιτική όπου γεννιέται και γίνεται. Μια σημαντική τάση αναδύεται για να απομακρυνθεί η πολιτική από το αστικό της νομικό καθεστώς. Η παλιά διάκριση μεταξύ του κόμματος και του συνδικάτου τίθεται σε σκληρή δοκιμασία, εντελώς απρόβλεπτες πολιτικές πρωτοβουλίες γεννιούνται εκτός των κομμάτων, ακόμη και του εργατικού κινήματος (οικολογία, αγώνας γυναικών, νέων, κλπ.), μέσα σε μεγάλη σύγχυση, βέβαια, αλλά που μπορεί να είναι καρποφόρα. Η «γενικευμένη πολιτικοποίηση» (...) είναι ένα σύμπτωμα που πρέπει να ερμηνεύεται ως μια αμφισβήτηση, μερικές φορές πρωτόγονη αλλά βαθιά, των κλασικών αστικών μορφών της πολιτικής. 29

29 L. Althusser, «Le marxisme comme théorie «finie»», op. cit., p. 289.

37 Την ίδια στιγμή που η «πολιτική» απελευθερώνεται από την ιδεαλιστική της μυστικοποίηση, χάνει επίσης την υπερβατική εμφάνισή της και αποκαλύπτεται ως συνώνυμη με την ταξική πάλη, τον ανταγωνισμό, την ευρεία αντίσταση εκτεινόμενη σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.

38 Το «ιδεολογικό όριο» του Μαρξ, εκφράζοντας παράλληλα το σύμπτωμα μιας μόνιμης σχέσης μεταξύ μαρξιστικής ανάλυσης και ιδεαλιστικών αρχών, αναδεικνύεται δομικά συνδεδεμένο τόσο με το μεθοδολογικό όριο όσο και με το πολιτικό όριο: το γεγονός ότι έχει αναπτύξει τη θεωρία του φετιχισμού στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου και επομένως μόνο με βάση την προϋπόθεση της θεωρίας της αξίας, οδήγησε τον Μαρξ, ελλείψει συγκεκριμένων κατηγοριών, να υποθέσει σιωπηρά τις προϋποθέσεις της αστικής νομικής ιδεολογίας:

Το παράδοξο είναι ότι ο Μαρξ αντιπαραθέτει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων στις σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων, ενώ η ίδια η πραγματικότητα του δικαίου διατυπώνει αυτές τις σχέσεις στην ενότητά τους. Στην πραγματικότητα, εξετάζοντας προσεκτικά το κείμενο του Μαρξ, διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχει στην ενότητα αυτή κάτι παραπάνω από το γεγονός ότι είναι εμφανής: οι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους φαίνονται σαν σχέσεις μεταξύ πραγμάτων.

Αλλά αυτή η μορφή εμφάνισης, την οποία διαπιστώνει ο Μαρξ, από τη στιγμή που θεωρητικά αποσυναρμολογηθεί, εξακολουθεί να υπάρχει, αποτελώντας μέρος της πραγματικότητας των κοινωνικών σχέσεων τόσο, όσο και η άλλη: αυτή της αμεσότητας και της διαφάνειας των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και «των πραγμάτων τους» ή «των προϊόντων τους» (...). Εφ 'όσον παραμένει κανείς ενταγμένος στο εννοιολογικό σύστημα του αντίθεσης προσώπου/ πράγματος, που είναι δύο θεμελιώδεις κατηγορίες του δικαίου και της νομικής ιδεολογίας, μπορεί κάλλιστα να υπερασπιστεί τη θέση του Μαρξ όπως και την αντίθετη ή να λάβει υπόψη και τις δύο θέσεις ταυτοχρόνως ή ακόμη και να τις απορρίψει 30.

30 L. Althusser, «Marx dans ses limites», op. cit., p. 501-502.

39 Οφείλουμε να συγκροτήσουμε τη θεωρία του φετιχισμού πέρα ​​από κάθε ιδεαλισμό, ξεκινώντας από τις συγκεκριμένες συνθήκες της μυστικοποίησης, υποθέτοντας έτσι, αφενός, την ταξική πάλη και, αφετέρου, την ύπαρξη του Κράτους. συγκροτημένος έτσι ο φετιχισμός δεν φαίνεται πλέον ως μέρος της θεωρίας της αξίας, αλλά ως μια στιγμή στη γενικότερη θεωρία της ιδεολογίας, όπως αναγγέλλεται στην «Ιδεολογία και ιδεολογικοί μηχανισμοί του Κράτους». Στη θετική λειτουργία της, ως «αντικειμενική πραγματικότητα «στην οποία» οι άνθρωποι - εδώ οι τάξεις, αλλά επίσης και τα άτομα που εντάσσονται στις τάξεις - «συνειδητοποιούν» τις ταξικές τους συγκρούσεις και «τις οδηγούν μέχρι το τέλος τους» 31, η ιδεολογία είναι μια θεμελιώδης στιγμή του ταξικού αγώνα. Στην αρνητική της χροιά, ως ιδεολογία της άρχουσας τάξης που ενσαρκώνεται από το κράτος, η ιδεολογία είναι δύναμη μυστικοποίησης, δύναμη καταστολής της βίας της των τάξεων – φετιχισμός 32.

31 στο ίδιο, σελ. 510.

32 «Αν παραδεχτούμε ότι, στον Μαρξ, στον πρόλογο της συμβολής στην κριτική της πολιτικής οικονομίας, ο υλισμός βρισκόταν στο ερώτημα: από πού προέρχονται οι ιδέες, δηλαδή, στον καθορισμό της συνείδησης από τις υλικές συνθήκες, σε αυτή τη διαλεκτική των μορφών συνείδησης και υλικών μορφών, ο Λένιν θα προσθέσει μια δεύτερη διαλεκτική, η οποία θα είναι αυτή των μορφών συνείδησης και του Κράτους. η ριζοσπαστική αντίθεση με την υπάρχουσα μορφή του κράτους είναι το κριτήριο της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατικής συνείδησης, που ονομάζεται επίσης ταξική συνείδηση. Εκκινώντας από εκεί, θα χρειαστεί, να αναδιατυπώσουμε, εν μέρει, τον υλισμό σε αυτό το νέο χώρο (συνείδηση κατά του Κράτους), αλλά να το αναδιατυπώσουμε με την παλιά (συνείδηση, σχέσεις παραγωγής).

Εδώ, εμφανίζονται νέες διατυπώσεις σχετικά με τον υλισμό, λενινιστικές και μάλιστα  μεταλενινιστικές, οι οποίες δεν μπορούν πλέον, οπωσδήποτε, να είναι εκείνες του 1857, όπου ο Althusser επικεντρώνεται στη σχέση της ιδεολογίας, για μένα με την υποκειμενική και του όλου ή της συγκεκριμένης ολότητας περιπτώσεις, και στη σχέση της ιδεολογίας και του κράτους. Ο Althusser θα έχει δύο διατυπώσεις σχετικά με την ιδεολογία. η πρώτη: «η ιδεολογία αντιπροσωπεύει τη φανταστική σχέση των ατόμων με τις συνθήκες ύπαρξής τους», είναι ο πρώτος χώρος. Και η δεύτερη, σχετικά με τη σχέση της ιδεολογίας και του κράτους. είναι ο δεύτερος χώρος» (Sylvain Lazarus, «Ο Althusser, η πολιτική και η ιστορία», στο S. Lazarus (διευθ.), Πολιτική και φιλοσοφία στο έργο του L. Althusser, Παρίσι, PUF, 1993, σ. 16 - 17). Ο Étienne Balibar υπογραμμίζει παράλληλα τον προβληματικό χαρακτήρα αυτής της «διπλής χωρικότητας» της ιδεολογίας: «Στο κάτω της γραφής, ας το παραδεχτούμε, η θέαση της πολιτικής που μας προσφέρει ο Althusser με αφετηρία την αντίληψή του για την ιδεολογία είναι μια τραγική θέαση (...).

Μια τραγική θέαση, επειδή οι «μάζες» (η δυνητική ενότητα των ατόμων που ανήκουν στις κυριαρχούμενες τάξεις, στις λαϊκές τάξεις) μας φαίνεται να είναι ανεπανόρθωτα διαιρεμένες. Ας καταλάβουμε ότι χωρίζονται εσωτερικά ανάμεσα σε δύο καταστάσεις, δύο τρόπους ύπαρξης και οργάνωσης του φαντασιακού τους: την «κανονική» συμπεριφορά, σύμφωνη με τη λειτουργία των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους που καλύπτουν όλη την κοινωνία (και της οποίας η δύναμη είναι ασύγκριτα πιο ισχυρή σε σχέση με εκείνη των απλών «ιδεών») και τις κοινοτικές, ισότιμες, ελευθεριακές συνέπειες της εμπειρίας τους, στην καρδιά της οποίας εξακολουθεί να υπάρχει μια λανθάνουσα εξέγερση. Ωστόσο, δεν υπάρχει απολύτως καμία εγγύηση ότι η δεύτερη πτυχή θα επικρατήσει έναντι της πρώτης. Ούτε αντιστρόφως» (Balibar, «Ο μη σύγχρονος», στο Writings for Althusser Écrits pour Althusser, Paris, La Découverte, 1991, 116).

40 Αυτή η υπενθύμιση των ορίων της μαρξιστικής αντίληψης της «υπερδομής» διαφωτίζει μια νέα «τοπολογική» παράσταση της κοινωνίας, η οποία διατηρεί πολύ λίγα από την παλιά μαρξιστική διατύπωση. Πράγματι, η δομή και η υπερδομή δεν δείχνουν πλέον, σε κάθε περίπτωση, τον διαχωρισμό - την υποτιθέμενη υπεροχή του οικονομικού σε σχέση με το πολιτικό και το ιδεολογικό, περιγράφοντας μάλλον δύο διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης του οικονομικού, του πολιτικού και του ιδεολογικού. Ως δομικά στοιχεία, οι οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις εμφανίζονται ως σχέσεις δύναμης, ανταγωνιστικές σχέσεις, ταξική πάλη. Ως υπερδομικοί παράγοντες, λειτουργίες της κοινωνικής αναπαραγωγής, παρουσιάζονται με μυστικοποιημένο τρόπο, ως έκφραση ταξικής κυριαρχίας. Εν συντομία, η «δομή» του αλτουσεριανού εννοιολογικού σχήματος, δεν υποδεικνύει πλέον τον τόπο της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ κεφαλαίου και μισθωτής εργασίας, αλλά εκφράζει τον ανταγωνιστικό πυρήνα της καπιταλιστικής κοινωνίας, τον ταξικό αγώνα που διεξάγεται στις σχέσεις παραγωγής - εκμετάλλευσης, στους πολιτικούς και ιδεολογικούς μηχανισμούς. Η «υπερδομή», ταυτόχρονα, δεν παριστά πλέον τον δευτερεύοντα τόπο της πολιτικής και της ιδεολογίας, αλλά μάλλον την μυστικοποιητική δύναμη του κράτους που καθιστά δυνατή τη διαδικασία αναπαραγωγής των καπιταλιστικών σχέσεων εκμετάλλευσης.

41 Σε αυτή τη «νέα τοπολογία», «η διαδικασία της παραγωγής πρέπει από μόνη της (έτσι ώστε να μην παραμείνει αφηρημένη) να θεωρηθεί αποφασιστική στιγμή στη διαδικασία της αναπαραγωγής» 33. Δεν είναι πλέον η οικονομική σχέση κεφαλαίου και μισθωτής εργασίας, αλλά η μυστικοποιητική δύναμη του κράτους, που αναδεικνύεται, σε τελευταία ανάλυση, ως η θεμελιώδης προϋπόθεση της καπιταλιστικής κοινωνίας. 34.

33 L. Althusser, «Ο Marx στα όριά του» («Marx dans ses limites»), op. cit., σελ. 409. Βλ. Επίσης Marc Guillaume, «Ρέκβιεμ για την υπερδομή» («Requiem pour la superstructure»), στο Dialectiques, n. 15 - 16. Paris, 1976, σελ. 99-104.

34 Η τοπολογία, στη νέα της μορφή, είναι ένα θεωρητικό εργαλείο το οποίο η επαναστατική θεωρία δεν μπορεί να αποκηρύξει: «Οι θεωρίες που γνωρίζουμε που βασίζονται σε μια τοπολογία (Marx, Freud) δεν είναι τυχαία θεωρίες που κατέχουν, στις πολύ θεωρητικές αρχές τους, αρκετά για να μπορέσουν να σκεφτούν τη δική τους πρακτική, δεν εννοώ τη θεωρητική πρακτική τους, αλλά τη συγκεκριμένη πρακτική (ταξική πάλη, θεραπεία) που έχουν ως αποτέλεσμα την ενεργοποίηση. Χωρίς επικαιρότητα, δεν μπορεί κανείς να «προσανατολιστεί» σε μια συγκυρία. Το αντικείμενο μιας πρακτικής (πραγματικής, όχι θεωρητικής) είναι πάντα μια συγκυρία.

Σε μια πρακτική, όπως αυτή του μαρξιστή - λενινιστή επαναστάτη ή του ψυχαναλυτή, ο κάτοχος της θεωρίας πρέπει να γνωρίζει ποιόν τόπο καταλαμβάνει στη συγκυρία που προτίθεται να τροποποιήσει μέσα και από την πρακτική του, σε σχέση με τον τόπο που καταλαμβάνουν τα άλλα «στοιχεία» που συνδυάζονται στην εν λόγω πρακτική» (L. Althusser, «Notes sur la philosophie», in Écrits philosophiques et politiques, t. II, Paris, Éditions STOCK/IMEC, 1997, p. 326). Η τοπολογία είναι λοιπόν μια απαραίτητη «μορφή» της επαναστατικής θεωρίας, ως εγγύηση της δυνατότητας μετασχηματισμού της συνείδησης της συγκυρίας σε μια στρατηγική οργάνωσης του αγώνα των επαναστατικών τάξεων.

Συμπεράσματα

42 Ο προβληματισμός σχετικά με την «κρίση του μαρξισμού» καθιστά δυνατή την επέκταση των θεμελιωδών αδυναμιών της μαρξιστικής θεωρίας σε δύο βασικούς πυρήνες, οι οποίοι μπορούν να οριστούν ως «μεθοδολογικό όριο» και «τοπικό όριο», στενά συνδεδεμένους: η διάλυση της «τελευταίας ανάλυσης», δηλαδή η ισοδυναμία των οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών συνθηκών παραγωγής στο επιστημολογικό επίπεδο, οδηγεί στην απαίτηση μιας ριζικής αναδιαμόρφωσης των κατηγοριών δομής και υπερδομής. Δεν πρόκειται πλέον για «αναγωγή» της πολιτικής και ιδεολογικής διάστασης των οικονομικών σχέσεων, αλλά μάλλον για την ανάλυση της ιστορικής διαλεκτικής μεταξύ της ανταγωνιστικής δομής των κοινωνικών σχέσεων και της μυστηριώδους ισχύος της υπερδομής. Δεν πρόκειται πλέον, ως εκ τούτου να σκεφτόμαστε την αναπαραγωγή με βάση την παραγωγή, αλλά να εξετάζουμε τον διαρθρωτικό ανταγωνισμό των κοινωνικών σχέσεων από και εντός των φετιχιστικών δυναμικών που καθιστούν δυνατή την αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνίας.

43. Οι συνέπειες μιας τέτοιας άνευ προηγουμένου αναδιατύπωσης του θέματος είναι βασικά τρεις: 1) Η μυστικοποίηση γίνεται η βασική παραγωγική δύναμη του κεφαλαίου. Ως δύναμη απώθησης του ανταγωνισμού, η «αντικειμενική μυστικοποίηση» καθιστά δυνατή την συνεχή αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και εκμετάλλευσης. Αντιπροσωπεύει, επομένως, την κύρια ιστορική δύναμη σε μια αντίληψη του ιστορικού συνεχούς ως μια αιώνια αναπαραγωγή της ίδιας της φετιχιστικής λογικής 35. 2) Η ομαλοποίηση του ανταγωνισμού. Η υπαγωγή της δομής (που θεωρείται εδώ ως συστατικός ανταγωνισμός των κοινωνικών σχέσεων) στην υπερδομή διαλύει όλη την αυτονομία της ταξικής πάλης ως προς τις διαδικασίες της υπερδομής που αναπαράγουν συνεχώς τόσο το ανταγωνιστικό υποκείμενο όσο και τις διαδικασίες απώθησης. Κατά συνέπεια, ο ταξικός αγώνας παραμένει περιορισμένος στον τομέα της κανονικής λειτουργίας της καπιταλιστικής κοινωνίας. 3) Ο τελικός διαχωρισμός μεταξύ ιστορίας και επανάστασης. Η άρνηση του ταξικού αγώνα ως επαναστατικής δύναμης, με την αναίρεση της σχέσης μεταξύ του ανταγωνιστικού υποκειμένου και της επανάστασης, χωρίζει οριστικά την επανάσταση από την ιστορική διαλεκτική. Έχοντας χάσει κάθε σχέση με το γίγνεσθαι, η επανάσταση ουσιαστικά διαμορφώνεται ως αντίθεση στην ιστορική εξέλιξη: ως συγκυριακή διαδικασία καταστροφής του ιστορικού χρόνου, είναι ουσιαστικά «ρήξη», «διακοπή», «μπλοκάρισμα» των σχέσεων παραγωγής - αναπαραγωγής, δομής - υπερδομής · τη διάλυση της μυστικοποιητικής λογικής του κράτους και την ανάδυση του διαρθρωτικού ανταγωνισμού της κοινωνικής πράξης [praxis]. Έτσι, η επανάσταση, αρνούμενη οποιαδήποτε διαλεκτική σχέση με το κεφάλαιο, αναδύεται σε ένα απόλυτα ασυνεχές έδαφος: πέρα ​​από τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και αναπαραγωγής. πέρα από το σχέδιο των κοινωνικών σχέσεων εκμετάλλευσης. πέρα από την ιστορία.

44 Η υπόθεσή μας είναι ότι αυτή η απολυτοποίηση του διαχωρισμού ανάμεσα στην ιστορία και την επανάσταση αντιπροσωπεύει το conditio sine qua non και την ουσιώδη αναγκαιότητα της «οντολογικής στροφής» 36. Στην πραγματικότητα, πρέπει να πάρουμε σοβαρά τον Althusser όταν ορίζει τον τυχαίο υλισμό ως «η συγκυρία» 37

Αυτός ο ορισμός, στην πραγματικότητα, ανοίγει το δρόμο προς μια συγκεκριμένη ερμηνεία του τυχαίου υλισμού ως έκφραση της αναδιατύπωσης και της ριζοσπαστικοποίησης της «θεωρίας της συγκυρίας» που σκιαγραφήθηκε στον προβληματισμό του Althusser για τον Λένιν και τον Μακιαβέλι στη δεκαετία του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ακόμη και αν σε αυτά τα κείμενα η επανάσταση είχε ήδη θεωρηθεί ως ένα ουσιαστικά συγκυριακό φαινόμενο, διατηρούσε ακόμη μια κατ 'εξοχήν ιστορική αναγκαιότητα. Η λενινιστική συγκυρία διέφερε από τη Μακιαβελική συγκυρία λόγω της καπιταλιστικής διαλεκτικής, η οποία, αφενός, χάρη στην υπερπροσδιοριστική της λογική, είχε καθορίσει τις αντικειμενικές συνθήκες για την επανάσταση. και, αφετέρου, χάρη στη σύνδεση που τελικά συνδέει το ταξικό και επαναστατικό κόμμα, είχε γεμίσει το «άδειο μέρος» του Μακιαβέλι με το «πλήρες υποκειμενικό» του μπολσεβίκικου κόμματος. Έτσι, η επανάσταση, χάρη στην καπιταλιστική διαλεκτική, είχε τη δυνατότητα να μετακινηθεί από το επίπεδο της αδυναμίας στο επίπεδο της ιστορικής πραγματικότητας.

45 Ο προβληματισμός για την «κρίση του μαρξισμού», στο βαθμό που διαλύει την «τελευταία ανάλυση», απορρίπτοντας τη σχέση του κεφαλαίου ως προϋπόθεση της καπιταλιστικής κοινωνίας και αναγνωρίζοντας το μυστικό της σύγχρονης κοινωνίας στη μυστικοποιητική εξουσία του κράτους, απελευθερώνει οριστικά την παλιά σχέση μεταξύ της επαναστατικής συγκυρίας και της διαλεκτικής του κεφαλαίου και ταυτόχρονα ανοίγει το δρόμο για την οντολογική αναδιατύπωση της θεωρίας της επανάστασης. Η θεμελίωση της καπιταλιστικής κοινωνίας πάνω στην μυστικοποιητική δύναμη του κεφαλαίου, αποκαλύπτοντας τον «άδειο» πυρήνα της κοινωνικής τάξης, αποκαλύπτει πράγματι την ουσιαστική επισφάλεια του είναι και αναγνωρίζει την τυχαία ρήξη της φετιχιστικής σχέσης που συνδέει τη δομή με την υπερδομή ως μια πανταχού παρούσα οντολογική δυνατότητα. Έτσι, η επαναστατική αποκάλυψη της συγκυριακής ουσίας του όντος, που δεν συνδέεται πλέον με την καπιταλιστική διαλεκτική, φαίνεται ως μια δυνατότητα ριζώνει στην απουσία οντολογικού θεμελίου. Με παρόμοιο τρόπο, η μορφή του κενού, που παύει να είναι η Μακιαβελική έκφραση της συγκυριακού χαρακτήρα αδυναμίας της επανάστασης, γίνεται η οντολογική μορφή της κατ 'εξοχήν απελευθέρωσης.

46. Αυτή η οντολογική μετατόπιση της επανάστασης είναι ωστόσο άμεσα και βαθιά προβληματική: πώς μπορεί να αποκτήσει η απελευθερωτική δύναμη που διεκδικείται, μέσω της διάλυσης των υπερδομικών δεσμών, ιστορική ύπαρξη; Και πώς μπορεί να επαναβεβαιωθεί ως εγγενής λογική στις αναπαραγωγικές διαδικασίες; Πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι η κίνηση της σύστασης της ιστορικής αναγκαιότητας ξεκινώντας από την τυχαία συνάντηση των στοιχείων δεν συνεπάγεται την επιβεβαίωση μιας μυστικοποιητικής λογικής; Πώς μπορούμε να συνδέσουμε τη συγκυρία και την ιστορία, το συμβάν και τη διαδικασία;

35  «Ο ιδεολογικός μηχανισμός είναι η κωδικοποίηση/ρύθμιση/έλεγχος των χρονικών σειρών, διότι τις κατασκευάζει και τις καθορίζει, οριοθετεί το άνοιγμά τους και τις καθιζάνει σε κύκλους που ανοίγονται από μια προέλευση και κλείνουν από ένα τέλος. Με τον έλεγχο του χρόνου, οι ιδεολογικοί μηχανισμοί γίνονται απολύτως ολοκληρωτικοί. Η ιδεολογία είναι ιστορική εξουσία και επιβεβαιώνει το συστατικό της αξίωμα επειδή υλοποιεί το χρονικό αποτέλεσμα. Εμφανίζεται οντολογικώς ως συστατική διότι αποσκοπεί να έχει στη διάθεσή της την ιστορία στην ίδια» (Aldo Pardi, «Critica della soggettività costituente, transindividual e materialismo aleatorio nella categoria di «processo senza soggetto» του L. Althusser», στο Maria Turchetto (σ.), Giornate di Studio sul pensiero di Louis Althusser, Μιλάνο, Mimesis, 2006, σελ. 63).

36 Βλ. A. Pardi, «Critica della soggettività costituente, transindividuale e materialismo aleatorio nella categoria di «processo senza soggetto» di L. Althusser» (οπ. π.) και A. Pardi, Campo di battaglia, Verona, Ombre corte, 2008. Οι θέσεις του Pardi σχετικά με τη διάλυση του χρόνου από το χώρο ως στρατηγική απελευθέρωσης από την ιδεολογία και από την «ιστορική δύναμη» της ιδεολογίας συμβάλλουν στην αποσαφήνιση της σχέσης μεταξύ της επαναστατικής συγκυρίας και της αναπαραγωγής των σχέσεων παραγωγής: εφόσον η τελευταία είναι η «ιστορική δύναμη» που ταξινομεί το ιστορικό συνεχές ως «αιώνια επιστροφή» της ίδιας μυστικοποιητικής δυναμικής, η επαναστατική συγκυρία φαίνεται ακριβώς όπως η διάλυση του χρόνου (της μυστικοποιητικής - αναπαραγωγικής δυναμικής) και η επιβεβαίωση της υπεροχής του χώρου (ανάδυση του ανταγωνισμού που συνιστά πολλαπλές κοινωνικές σχέσεις).

37 L. Althusser, «Le courant souterrain du matérialisme de la rencontre» [«Το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης»], in Écrits philosophiques et politiques, t. I, op. cit., p. 574.

Irene Viparelli, «Althusser. La nécessité du «tournant» ontologique» Cahiers du GRM [διαδικτυακά], 8 2015, που δημοσιεύτηκε ηλεκτρονικά στις 31 Δεκεμβρίου 2015, και προσεγγίστηκε στις 27 Οκτωβρίου 2019.

Η Irene Viparelli είναι καθηγήτρια φιλοσοφίας, μέλος του CICP (Centro de Investigação em Ciéncia Política - Πανεπιστήμιο της Évora - Πορτογαλία) και του IFP (Instituto de Filosofia Prática - Universidade de Évora - Πορτογαλία). Σήμερα αναπτύσσει ένα μεταδιδακτορικό πρόγραμμα πάνω στο Negri και τον Althusser.

Μετάφραση: Γιάννης Δουλφής